METODA: SOCIETAL
IMPACT ASSESSMENT

Nieustające zapotrzebowanie na innowacyjne rozwiązania umożliwiające radzenie sobie z sytuacjami kryzysowymi bierze się z faktu, że zarządzanie kryzysowe jako takie odbywa się w złożonych i dynamicznych społeczeństwach. Złożoność ta wynika z szeregu czynników, takich jak rosnąca cyfryzacja i coraz większa mobilność ludzi w skali regionalnej i międzynarodowej. Pojawianie się nowatorskich rozwiązań przeznaczonych dla nowych i złożonych wyzwań oznacza również, że opracowywane przez nas rozwiązania mogą pociągać za sobą skutki o wymiarach bardziej złożonych niż kiedykolwiek wcześniej. Skutki te – czyli, innymi słowy, ich oddziaływania – mogą być pozytywne i pożądane (tak jak wyższa wydajność), ale mogą być także negatywne lub niezamierzone. Mówiąc w tym kontekście o oddziaływaniu społecznym, nie zajmujemy się tym, na ile dobrze działa dane rozwiązanie. Nowe rozwiązanie danego problemu może być wyjątkowo wydajne w zapewnianiu pożądanych skutków, ale może jednocześnie mieć niezwykle negatywny wpływ na społeczeństwo, którego dotyczy. Dla przykładu: celem oceny oddziaływania społecznego SIA nie jest stwierdzenie, czy rozwiązanie oparte na udziale wielu członków danej społeczności (crowd-tasking) podniesie wydajność reagowania, ale czy wdrożenie takiego rozwiązania może przyczyniać się do budowania kultury zaufania społecznego, tak aby w sytuacji kryzysowej poczucie bezpieczeństwa było relatywnie wysokie.

Celem przeprowadzenia oceny SIA jest dopilnowanie, aby wdrożenie rozwiązań ZK maksymalnie podnosiło korzyści z nim związane i ograniczało obciążenia, szczególnie obciążenia ponoszone przez ludzi. Niekiedy nie ma możliwości zmierzenia czy ilościowego oszacowania obciążeń i korzyści, trudno je zatem uwzględniać w analizach. Niemniej jednak są one ważne, a identyfikacja potencjalnego wpływu społecznego z wyprzedzeniem ma w szczególności dwie zalety:

• pozwala na podjęcie lepszych decyzji dotyczących rozwiązań wybranych do zastosowania oraz sposobu ich wdrożenia;
• umożliwia wdrożenie działań ograniczających które zmniejszą szkody i maksymalnie podniosą korzyści wynikające z określonego rozwiązania.

W szerszym kontekście społecznym uzyskanie tych korzyści ma dodatkowe pozytywne oddziaływanie, takie jak odpowiedzialność i akceptowalność.

• Odpowiedzialność oznacza, że uczestnicy ZK są na różne sposoby odpowiedzialni za swoje działania i powinni być w stanie odpowiednio je uzasadnić.
• Akceptowalność rozwiązań, która jest niezwykle istotna, ponieważ skuteczność specjalistów w dziedzinie zarządzania kryzysowego zależy od przyjęcia przez społeczeństwo rozwiązań ZK, szczególnie jeżeli są to rozwiązania natury partycypacyjnej, tzn. wymagają interakcji ze społeczeństwem.

Akceptowalność wiąże się także z zagadnieniami takimi jak trwałość rozwiązania, ponieważ rozwiązania opracowywane i wdrażane z myślą o szeroko pojętym społeczeństwie mają większą szansę na to, aby nie powodowały kontrowersji i zostały przyjęte, a ich wdrożenie jest ponadto bardziej wydajne i skuteczne.

Ocenę SIA można przeprowadzić w wielu różnych kontekstach i dla wielu różnych celów, przez co trudno jest podać jedną wyczerpującą definicję jej przebiegu. Punktem wyjścia dla opracowania ram oceny SIA w projekcie DRIVER+ jest założenie, że ocena wpływu danego rozwiązania na społeczeństwo oznacza zastanowienie się, w jaki sposób oddziałuje ono na ludzi, których rozwiązanie to dotyczy. Choć niektóre rodzaje oddziaływania łatwiej jest określić i im przeciwdziałać, nie ma jednej prostej listy, która pozwoliłaby określić wszystkie potencjalne problemy społeczne, z jakimi można się zetknąć. Na przykład oddziaływanie związane z ochroną danych można łatwiej zauważyć dzięki temu, że jest to obecnie temat szerokiej dyskusji publicznej oraz powód wprowadzenia nowych przepisów w całej Europie. Z kolei wpływ niektórych rozwiązań na wartości społeczne jest czasem niemożliwy do oszacowania, również dlatego, że wiele takich rodzajów oddziaływania ma charakter długofalowy i często niezamierzony.

Chociaż przeprowadzenie oceny SIA może być trudne w ramach codziennych działań ZK ze względu na brak czasu i konieczny nakład pracy, metodologia TGM ułatwia dokonanie oceny SIA, która w tym przypadku stanowi naturalny krok w przygotowaniach do Trialu. Aby lepiej zrozumieć koncepcję oceny SIA, posłużmy się przykładem Trialu przeprowadzonego w Polsce. W tym Trialu postawiono następujące pytanie badawcze: w jaki sposób transgraniczne zarządzanie zasobami można wspierać za pomocą rozwiązań socjotechnicznych podczas długotrwałych operacji ratunkowych z udziałem wielu interesariuszy? Innymi słowy, które technologie i/lub metodologie mogą wnieść wartość dodaną do operacji ratunkowych? Oceniając dane rozwiązanie – nową technologię czy metodologię – musimy zawsze zrobić krok w tył i zastanowić się, czy wraz z potencjalną wartością dodaną rozwiązanie nie wygeneruje także nowych problemów. Podczas planowania Trialu musimy pamiętać, że zagadnienia dotyczące wpływu społecznego naszych działań mają ogromne znaczenie. Rozumiemy bowiem, że istnieje wzajemny związek między obiektami technicznymi, środowiskiem naturalnym a praktyką społeczną. Technologie nie działają w próżni. Istnieją w kontekście społecznym, na który wpływają na różne sposoby. 

Biorąc za przykład Trial przeprowadzony w Polsce, odpowiednie kroki, jakie należy podjąć w ramach oceny oddziaływania społecznego, to:

1. IDENTYFIKACJA GRUP INTERESARIUSZY/SPOŁECZNOŚCI
Pierwszym krokiem będzie identyfikacja interesariuszy i społeczności, na którą wdrożenie rozwiązania może mieć potencjalny wpływ. W tym przypadku stosownie byłoby zadać sobie następujące pytania: „w jaki sposób rozwiązanie X wraz z jego wszystkimi funkcjami może wpłynąć na grupy interesariuszy lub społeczności uwzględnione w tym kontekście?”. Na przykład, kim są grupy interesariuszy lub społeczności, na które potencjalnie mogłoby wpłynąć szybkie mapowanie za pomocą dronów (Drone Rapid Mapping)? Ogólnie pojęte społeczeństwo, praktycy, organa ochrony porządku publicznego? Ocenę trzeba przeprowadzić, mając na uwadze te grupy.

2. ZEBRANIE INFORMACJI OGÓLNYCH
W razie potrzeby należy zebrać dodatkowe informacje dotyczące najważniejszych problemów społecznych w społeczności, na którą będzie oddziaływać dane rozwiązanie, np. informacje o historii społeczności, kulturze i najważniejszych wydarzeniach, które ukształtowały jej rozwój. Czy wiadomo o jakichś słabych punktach danej społeczności? A może występują w niej jakieś szczególne trudności społeczne? Kim są najważniejsi gracze z sektora przemysłu? Na przykładzie Trialu przeprowadzonego w Polsce odpowiednie pytania mogłyby brzmieć następująco: Czy istnieją powody, by zakładać, że społeczność, w której odbędzie się szybkie mapowanie za pomocą dronów, może uznać tę czynność za problematyczną? Czy w tym obszarze/regionie/kraju pojawiały się wcześniej kontrowersje dotyczące wykorzystania dronów?  

3. PRZEGLĄD PRZEPISÓW PRAWA i ZASAD POLITYKI
Należy dokonać przeglądu stosownych przepisów prawa krajowego/UE oraz zasad polityki stanowiących uzupełnienie środków ograniczających (krok 5), które są bezpośrednio związane z danym Trialem. W przypadku Trialu prowadzonego w Polsce mapy wygenerowane przez drony można oglądać i analizować w dedykowanym geoportalu lub w dowolnym środowisku systemu informacji geograficznej (GIS), z którego korzystają instytucje ZK. Niemniej jednak obrazy, na których mapy zostały oparte, mogą wzbudzać wątpliwości dotyczące prywatności poszczególnych osób i ich mienia. Dlatego też aspekty prawne i regulacyjne, które należałoby wziąć pod uwagę, to np. przepisy o ochronie danych lub lokalne przepisy prawa lotniczego dotyczące wykorzystywania dronów. Ten krok jest ważny do dokonania oceny, a w zależności od ustaleń związanych z Trialem, konieczne może być nawet zastanowienie się, czy działania z zakresu ZK nie będą stanowiły naruszenia innych praw człowieka (np. w przypadku interakcji z grupami społecznymi wymagającymi szczególnej opieki). Dodatkowa wartość dla ZK wynikająca z uzyskania map nie może automatycznie unieważniać indywidualnych praw innych osób.

4. IDENTYFIKACJA i PRZEWIDYWANIE WPŁYWU
Jest to główna część oceny SIA, w ramach której przeprowadza się ustrukturyzowaną ocenę opartą na informacjach uzyskanych w poprzednich krokach. Ostatecznym celem jest określenie potencjalnego bezpośredniego wpływu społecznego oraz próba przewidzenia jego znaczenia, czasu trwania i zasięgu. Kryteria oceny SIA określone w ramach oceny powinny służyć do ustrukturyzowania sposobu myślenia. Nie chodzi jednak o to, żeby powiedzieć cokolwiek na temat każdego kryterium. W niektórych przypadkach oddziaływanie może być raczej oczywiste i ograniczone ewentualnie do zagadnień związanych z prywatnością i ochroną danych. Wówczas wystarczyć może tylko takie jedno kryterium. Z kolei w innych przypadkach problemy społeczne mogą być bardziej złożone. Na przykład w Trialu prowadzonym w Polsce wykorzystaliśmy zarówno symulacje teoretyczne, jak i ćwiczenia terenowe wymagające udziału dedykowanych obserwatorów, którzy rejestrowali i dokumentowali podejmowane działania. Do oceny tej części Trialu zebrano różne dane, np. kwestionariusze wypełniane przez obserwatorów i praktyków. Przykładem potencjalnego oddziaływania społecznego są dane osobowe pochodzące z kwestionariuszy. Mogą one mieć konsekwencje dla zaangażowanych osób np. wtedy, gdy ujawniona zostanie tożsamość danego strażaka czy praktyka – może to bowiem negatywnie wpływać na wiarygodność udzielonych przez nich odpowiedzi.  

Drugi problem związany jest ze wstępnym założeniem przyjętym dla polskiego Trialu, tzn. że modele 3D i ortofotomapy 2D zagrożonego obszaru są rozwiązaniem, które pozytywnie wpłynie na szybkość i dokładność oceny potrzeb, co z kolei w dalszej perspektywie będzie pomocne przy prowadzeniu akcji ratunkowych. Przy takim założeniu początkowym naturalne było, że wybrano rozwiązanie polegające na szybkim mapowaniu za pomocą dronów, które pozwala szybko generować ortofotomapy oparte na uzyskanych obrazach. Należy jednak zwrócić uwagę, że przyjęcie innego założenia początkowego mogło by doprowadzić do wyboru innego rozwiązania. Dokonane z góry założenie dotyczące konkretnego rezultatu ma wpływ na podejmowane przez nas decyzje socjotechniczne.

5. OPIS ŚRODKÓW OGRANICZAJĄCYCH RYZYKO i KONTROLA ICH SKUTECZNOŚCI
Aby ograniczyć ryzyko wystąpienia negatywnego i nieprzewidzianego wpływu i/lub zwiększyć prawdopodobieństwo uzyskania pozytywnego oddziaływania, należy sporządzić wykaz środków ograniczających ryzyko. Wykaz ten powinien opierać się na rodzajach wpływu określonych w poprzednim kroki i może obejmować działania, takie jak zapewnienie dodatkowych działań kontynuacyjnych dla ochotników, nawiązanie kontaktów z liderami lokalnych społeczności, rozwinięcie współpracy ze społecznościami oraz udostępnianie bardziej szczegółowych informacji na temat danego działania/rozwiązania/Trialu. Należy opracować plan opisujący, w jaki sposób skuteczność środków ograniczających ryzyko zostanie sprawdzona. Na przykład w przypadku Trialu przeprowadzonego w Polsce ważną kwestią była anonimowość uczestników, tzn. konieczne było zachowanie anonimowości obserwatora w celu zapewnienia jego niezależności. Dlatego też, aby umożliwić zbieranie danych, trzeba było wprowadzić szczegółowe środki dotyczące zarówno świadomej zgody, jak i anonimowości. Środkiem ograniczającym odnośnie do kwestii dokonanych z góry założeń byłoby dokładne zastanowienie się nad wyborem scenariusza oraz precyzyjne określenie pytań badawczych.